Conflicten herdefiniëren via discursieve dissociatie
In veel conflicten ontstaat strijd over betekenis: wat verstaan we onder rechtvaardigheid, verantwoordelijkheid of leiderschap? Discursieve dissociatie biedt een manier om die betekenisstrijd zichtbaar te maken en het conflict te herdefiniëren zonder te escaleren.
In de argumentatietheorie van Chaïm Perelman verwijst dissociatie naar een retorische techniek waarbij ogenschijnlijk vanzelfsprekende begrippen worden opgesplitst. Daardoor verschuift het interpretatiekader en ontstaat er ruimte voor herpositionering. Het conflict wordt niet genegeerd, maar anders vormgegeven.
Wat is discursieve dissociatie?
Bij discursieve dissociatie wordt een begrip dat eerder als eenduidig gold, gescheiden in twee of meer onderscheiden betekenislagen. Vaak gaat het om een tegenstelling tussen wat als ‘essentieel’ of ‘waar’ wordt gezien, en wat als ‘oppervlakkig’, ‘afwijkend’ of ‘schijn’ wordt benoemd.
In plaats van te zeggen: “de wet is onrechtvaardig”, kunnen we bijvoorbeeld zeggen: “er is een verschil tussen wat wettelijk is en wat rechtvaardig is”. Daardoor komt er ruimte voor kritiek op het bestaande systeem, zonder dat het frontaal verworpen moet worden. Het bestaande discours wordt herschikt op basis van een nieuw, normatief sterker geladen onderscheid.
De drie stappen volgens Perelman
Chaïm Perelman beschrijft drie stappen in het toepassen van discursieve dissociatie:
- Identificeer een spanning binnen een schijnbaar eenduidig begrip.
- Introduceer een onderscheid dat die spanning oplost (bijvoorbeeld: essentie versus verschijning).
- Herschik het discours zodat het ‘essentiële’ aspect als leidend wordt gepositioneerd.
Deze stappen maken het mogelijk om een conflict op discursief niveau te transformeren. Wat eerst een frontale botsing was, wordt nu een verschil in betekenis dat bespreekbaar wordt.
Van botsing naar betekenis
In conflicten praten mensen vaak over dezelfde woorden met verschillende betekeniskaders. Discursieve dissociatie creëert dan ruimte voor nuance, zonder dat partijen hun positie volledig moeten opgeven. Het wordt een techniek van de-escalatie, niet door terugtrekking, maar door herpositionering.
Tegelijk helpt het herkennen van subtiele betekenisverschuivingen om conflicten beter te begrijpen. Wie deze dynamiek beheerst, kan effectiever interveniëren, zowel in gesprek als in beleid.